Jak stanowi art. 145 ust. 1 ustawy prawo zamówień publicznych z 29.01.2004 r. (Dz.U.2017.1579 t.j. z dnia 24 sierpnia 2017 r. ze zm.) – dalej p.z.p. w razie zaistnienia istotnej zmiany okoliczności powodującej, że wykonanie umowy nie leży w interesie publicznym, czego nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy, lub dalsze wykonywanie umowy może zagrozić istotnemu interesowi bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwu publicznemu, zamawiający może odstąpić od umowy w terminie 30 dni od dnia powzięcia wiadomości o tych okolicznościach. Natomiast, zgodnie z ust. 2 w przypadku, o którym mowa w ust. 1, wykonawca może żądać wyłącznie wynagrodzenia należnego z tytułu wykonania części umowy.
Odstąpienie od umowy jest jednostronną czynnością prawną i może nastąpić w każdym czasie trwania umowy.
Przepis art. 145 p.z.p. jest przepisem szczególnym, dotyczącym wyłącznie umów w sprawach zamówień publicznych, który przyznaje zamawiającemu, w celu ochrony interesu publicznego, prawo do odstąpienia od umowy, gdy realizacja świadczeń objętych umową stała się zbędna. Jednak dla zastosowania tego przepisu przez zamawiających wymagane jest łączne spełnienie wymienionych w nim warunków.
W celu zrozumienia, o jakich okolicznościach uzasadniających skorzystanie przez zamawiającego z tak drastycznych i niekorzystnych dla wykonawcy środków jak odstąpienie od umowy mówi art. 145 ust. 1 p.z.p., należy odnieść się do obowiązującego w tym zakresie orzecznictwa.
M.in. jak wynika z wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 13 grudnia 2016 roku (I ACa 763/16) "istotna zmiana okoliczności" wskazana w art. 145 ust. 1 p.z.p. jest zdarzeniem o mniejszym stopniu intensywności niż "nadzwyczajna zmiana stosunków" wymieniona w art. 3571 k.c., tym niemniej sformułowanie "istotna" wskazuje na zmianę znaczącą, a jednocześnie będącą następstwem zdarzeń występujących bardzo rzadko, niezwykłych, w każdym razie nieobjętą zwykłym ryzykiem kontraktowym, z którym powinni się liczyć kontrahenci. W ocenie Sądu istotna zmiana okoliczności może mieć swoje źródło w zdarzeniach natury faktycznej, jak i prawnej (np. odstąpienie od umowy, której przedmiot świadczenia przestał być niezbędny z uwagi na zdjęcie obowiązku realizacji określonego zadania).
W związku z pandemią wirusa COVID-19 nie trudno wyobrazić sobie sytuację, w której w interesie publicznym będzie zakończenie części, mniej istotnych stosunku prawnych, na rzecz istotnych zadań związanych z walką z pandemią. Celem bowiem art. 145 ust. 1 p.z.p. jest ochrona interesu publicznego.
Zgodnie z uchwałą Trybunały Konstytucyjnego z 12 marca 1997 roku, (W 8/96, OTK 1997/1, poz. 15), za interes publiczny należy uznawać korzyści uzyskiwane w wyniku realizacji przedsięwzięć służących ogółowi w zakresie zadań ciążących na administracji rządowej oraz samorządowej, realizowanych w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych, związanych np. z ochroną zdrowia, oświaty, kultury, porządku publicznego.